NEESOGGA OBWENGULA #10

Mbu obujulizi bwange baali bagenda okububunyisa mu Buyonaani, Butuluuki, Girimaani, Bufalansa, Budaaki, Budeeni, Buswedi, ne mu mawanga amalala

---

NTANDISE okuwulira ebintu ebiwuluguma. Omanyi oluusi amayinja mu lusozi luno Eligoni gamanyi okusiguukulukuka ne gakaabya abantu akayirigombe. Newankubadde nga n’obudde butuliiridde ow’ejjokolera, emboozi ezimu ndi kuziwandiika ku bipapula byange n’endagala. Luliba olwo olibyesomera. Naye ndeka ng’ende mu maaso n’okukunyumiza ku nzigi Namugereka ze yanzigulirawo, naye nga nze mwene nziggala. N’oluvannyuma bwe watabaawo kikyuse, nja kukuwerekerako nkulage ekkubo erikuzzaayo e Buwaasu mu bataata.

Oluwummula mwe nnali nnindirako ebibuuzo bya ssiniya ey’omukaaga, lwampisa si bulungi.  Anti nnasulanga nkukunadde wakati mu kweraliikirira olw’ebibuuzo ebimu bye nnali nsuubira nti byali bya kudda nga binkubye kya bugazi.  Bwentyo nnasalawo okuziika obweraliikirivu bwange mu kusomanga ekigambo kya Lugaba nga bwe nsaza ne ku nnyiriri ze nnali nsuubidde nti zaali zigenda okunkolera ekyamagero. Era nnasaba Lugaba nti wakiri ku bunero 25 obwa ssiniya ey’omukaaga, ampeeko 22 nsobole okusomerera eby’amawulire ku kasozi Makerere. Ebyo olwabissa ku bbali ne nsigaza kukkiriza na kulindirira birivaamu.

Bwe nnalaba ng’eka wantamye, nnatandiika okutema empenda ez’okwefunira ekigulira magala eddiba. Bwentyo nnasookera ku kuyamba mukwano gwange Kalule ow’e Nsambya eyali azzeemu okutuula ssiniya ey’omukaaga. Ono nnafubanga nnyo okumuyamba okuwandiika olulimi Oluganda awamu n’ebyafaayo bya ssemazinga w’e Bulaaya. Bw’atyo naye yafubanga nnyo okunfunirayo ku jjamba , era oluusi lwe yabanga tafunye ekuba ennyonyi ng’ansaba ne nsula ewaabwe.

Taata wa Kalule naye yali musajja muntumulamu nnyo. Buli lwe nnabanga nsuzeeyo, nga ffenna abavubuka mu nju ye atutuuza wansi n’atusomera ekigambo kya Lugaba, ne tusabira wamu, n’oluvannyuma n’atulyowa emyoyo. Teyakomanga awo wokka, wabula yatubuuliriranga okwewala obugwenyufu, obukaba, awamu n’obusiiwuufu bw’empisa. Era yatukuutiranga okutambula nga twegendereza nnawookeera w’obulwadde kiryatabaala obwali bukudde ejjembe mu nsangi ezo.

Ekiro kimu nga ffenna tumaze okukomba ku komuntamu, Taata wa Kalule yatutuuza ku mmeeza emu n’atukuutira nate nti;

“Baana bange Kalule, Buwembo, Ssenkumba, Kasibante, Kajimu ne Mukwasi; ndifa nga ndi musajja musanyufu nnyo, singa mwenna emisomo gyammwe mugikuba oluku mu mutwe. Ate era ne mutakoma awo wokka, naye ne muwasa abawala abalungi amata nga mubakubye embaga kkuulamalungi. Naye  kye mbalabulamu baana bange, tewabangawo n’omu ku mmwe agezaako okuwasa omuwala amusingako emyaka. Newankubadde ng’omuwala omusingako emyaka ebiri oba gumu. Ssinakindi ng’emyaka mugyenkanya.

Bangi ku mmwe mubadde mwebuuza nti lwaki abasajja abasinga tebakyayagala bakyala baabwe? Kino kiva ku nsonga ya myaka. Katugambe, Mukwasi oyinza okukwana omuwala anyirira ng’ekinya , naye nga mwenkanya emyaka. Olumala okumuwasa, wayitawo emyaka ng’etaano gyokka n’otandiika okutya okutambulanga naye. Anti buli gy’oba oyita, nga banno bakusongamu ennwe nga bwe bagamba nti wawasa maama wo. Olwo bw’osisinkana mikwano gyo egitamumanyi, otandika okumwanjula gye bali nti, ‘Ono ye ssenga wange oba mwannyize omukulu bulijjo gwe mbanyumizaako!’ Olabira awo ng’ate otandiise okwagalamu obuwala bw’essomero obuto. Otandiika n’okwekyawa n’obutayagala kudda mu maka go buli kawungeezi.

Kale batabani bange, mubeere baguminkiriza nnyo. Abalungi ndagala nnamu, teziggwa mu lusuku. Omuwala anyirira olwaleero, oyinza okumusanga enkya nga yafuuka dda essanja. Ate oyo omusiiwuufu kaakano, ojja kumusanga enkya ng’osobola n’okumuyiwako amazzi n’oganywa.”

Ebigambo ebyo, taata gwe twali twakazaako erya ‘Kazende’ yabyogera nga ffe tuli mu gwa kwesongamu nnwe n’okwenyigira ku maaso. Anti kumpi abavubuka ffenna twalina obuwala bwe twali tukwana, naye ng’obumu ku bwo butusinga emyaka. Awo Ssenkumba, omuvubuka Katonda gwe yali yagonnomolako ekitone eky’okwogera ebigambo ebisesa abantu, teyalwa n’ankuba akaama nti; “Kazende alabika aky’alowooza nti ente enkulu tenywa mazzi!”

Lwali lumu muka Kojja Walude n’anfunira omulimu ogw’okukolanga ku ssimu mu kibuga Mukono. Bwentyo nnatuulanga wabweru w’edduuka okulinda abantu abaagala okukuba amasimu, ne nkibakolerako. Bangi ku bo bampanga ku ssente, ate abandi ne basalangawo okunziba. Waliwo omu ku bo eyakuba essimu n’ayogerera kumpi essaawa nnamba. Olwamaliriza, yang’amba nti abadde yeerabidde essente ze mu mpale ye eka. Nange ssinyigirwa mu nnoga, nnasituka ne mmukwata amataayi era ne tutandika okwenyoola. Balirwana bange be baatutaasa era ne balagira omusajja okundekera ebiwandiiko bye, ye agende aleete ssente. Naye ssempala bwe yagenda, yafuuka musu gw’e Kanyanya.

Abantu abalala nabo baali baagufuula muze okwogerera eddakiika emu yokka. Bwe baamalanga, ne bankwanga olupapula lwa ssente ennene. Olwo wamma ne ndyoka neezooba n’eddimu ery’okuzivungisa. Ate abalala bajjanga ne bagamba nti;

“Muvubuka, njagala kwogerera eddakiika emu yokka!”

Olwo eddakiika bwe yabanga eneetera okuggwaako, nga bwe ngezaako okumusalako, ng’ankolera akabonero akategeeza nti akyeyongerayo n’okwogera. Bwe yamalirizanga, olumusaba ssente z’ayogeredde, olwo ng’abaguka okwereega, nneyeekyanga nga yenna bwe yeesalabatta nti; “Nnakugambiddewo nga ssinnakuba ssimu nti njagala kwogerera eddakiika emu yokka! Era eyo gye nnaasasulira.”

Omulala ye yali muwalajjana eyajja n’atuulira ddala awo we nnali nkolera. Teyalwa n’atandiika okukubira abantu amasimu nga bw’abagamba nti bamusange mu kafo kange. Buli ssimu gye yakubanga ng’ayogerera kumpi eddakiika kkumi ddambirira. Naye yakanda kulinda abantu baabadde ayita, nga tewali n’omu alabikako. Bw’atyo mwana muwala n’atuula awo katubidde. Nange olwalaba ng’obudde butandise okukwata, ne ntandika okumusaba essente zange. Teyalonzalonza n’atandika okuneegayirira nga bw’ayogera nti; “Mukwano nsonyiwa, omuntu alina essente zange agaanyi okujja. Ate nze nviiridde wala nnyo e Tooro. Ate wano e Mukono, buli gwenkubidde tewali n’omu gwemmanyi gy’abeera. Obusente bwe nsigazza busobola kunzizaayo mu Kampala wokka. Bambi nnyamba onsonyiwe!”

Omuwala yali mulungi mata. Era buli lwe yantunuulizanga eriiso ery’ekisa, nze muli ne mpulira nga nsiriira nzigwawo. Amangu ago, mukwano gwange eyakolanga ku dduuka eriddako, bwe yandaba nga ndaga olwoyo, kwe kunziza ebbali n’ankuba akaama nti;

“Naye ggwe Mukwasi wakula otya? Tosobola wadde okulaba ekintu ekiri mu giraasi? Omuwala oyo ali kukutegeeza nti mmutwale asule ewuwo! Wakiri mmubuzeebuze omusuze awo mu dduuka. Ggwe olunaamala ‘okumubaaga, omusiibule ku makya agende. Olinda kumukuba mbaga mawuuno ng’ate essente tolina?”

Olwawulira ebigambo ebyo, nnatandika okutakula omutwe n’okuweeweeta akalevu kange. Waliwo omukyala eyatungisanga ekyalaani awo ku muliraano. Bwe yandaba nga ndi okubbiriza amaaso, kwe kubuuza ekyali kituuse ku muwala. Omuwala bwe yabimuyitirayitiramu, ye kwe kumusaba ekitabo ky’enkuluze y’olulimi Olungereza kye yali akutte. Yamulagira akimpe kikole ng’omusingo, zo ssente z’essimu omuwala azireete ku lunaku oluddirira. Yayongerezaako nti; “Kale zo essente bw’ataazireete, ggwe Mukwasi onoozibanjamu nze.”

Bw’atyo omuwala kwe kundekera enkuluze y’Olungereza, ye n’alinnya ezimuzza e Kampala.

Naye nze nnasigala nneevuma obutaba na nnyumba eyange ku bwange. Nnagiranga ne neevuma mu mutima nti; “Eno eggoolo ebadde esigadde okukuba obukubi mu katimba ennemye etya?” Kale bwe nnaddayo eka nnagiranga ne neekyusa mu buliri bwange era ne neenyoola nga nzenna ebirowoozo by’omuwala bimpambye obwongo. Ekyavaamu kwe kutandiika okulowooza nti osanga ne guno gubadde musambwa. Anti envuuvuumo z’omusambwa gw’e Mukono zaali zikyase nnyo era nga bangi bagwasimula bugolo.

Mbu waliwo omuvuzi wa boda-boda eyali agudde ku kyokya ky’omusambwa e Mukono. Mbu abakyala babiri abanyirira okuzaama baamusaba abatwaleko eyo mu bitundu bye Goma. Kale ye olw’abaweeka ku kapikipiki ke, mwana mulenzi n’akoleeza omuliro ne beggyawo. Naye mbu bwe yatuuka mu kitundu omwali ekibirabira, agenda okutunula emabega ng’abantu b’abadde aweese ku ppikipiki tabalabako! Awo ye kwe kumanya nti lubaze. Bw’atyo eppikipiki yagifuumuula ng’agizza ku ssiteegi gye yali avudde. Olwali okutuuka, yatandikirawo okulombojjera banne nti abakyala b’abadde aweese babuuse ku ppikipiki ne babulawo nga tamanyi! Awo banne kwe kumubuuza nti; “ Ate abo abakyala abali ku ppikipiki yo emabega obaggye wa?”

Omwami yagenda okutunula ku ppikipiki, nga kutuddeko abakyala bali bennyini be yabadde aweese. Enkyukwe ey’amaanyi yamukuba n’assaako kakokola tondeka nnyuma. Ne banne abaali ku ssiteegi olwalaba ebikuuno, bu boda-boda baabukasuka eri, bo bonna ne batonta.

Omulala yanyumya mbu yali akola bwa kinyoozi e Mukono. Mbu wajja omukyala eyayeruka ng’omuzungu, n’amusaba okumusalako enviiri. Omusazi w’enviiri yakanda kuzisala, naye nga z’amala okusalako z’ezimera. Yagenda okwetegereza, yalaba ng’omukyala alina ebigere ebiringa eby’ente. Teyalwa n’atakiza enduulu. Abadduukirize baagenda okutuuka, ng’omukyala abombye. Kinyoozi teyalwa n’agendako mu kirabo ky’omwenge olw’eggulo. Teyalwa n’atandika n’okunyumiza abakyala abaali banywa omwenge, nti yakyaliddwa omukazi alina ebigere ebifaanana eby’ente. Aba yankamaliriza emboozi ye, omu ku bakyala kwe kumubikkulira ku ntumbwe ye nga bw’amubuuza nti, ‘Omukyala oyo yabadde n’ebigere ebiringa bino ebyange?’ Kinyoozi yagenda okutunula ku bigere by’omukazi, nga bifaananira ddala eby’ente. Tawena n’afubutuka buto emisinde nga ne bwe bamussaako akamyu tekamusanga.

Ye omuvuzi w’emmotoka z’abasaabaze yalunyumya nti lumu yali anaatera okunnyuka, abasaabaze bonna ne bafuluma mu mmotoka ye. Naye mbu mu mmotoka mwasigalamu omukazi omu eyali atemagana nga mukene. Omukazi ono yeegayirira omuvuzi w’emmotoka nti ye yali agenda wala nnyo. Naye mbu olw’okuba obudde bwali bumuzibiririddeko mu kkubo, kwe kusaba ddereeva amuyambe agende asulireko ewuwe. Ddereeva naye teyali mubi, ng’avuga mukazi yogaayoga mu nju ye. Teyalwa n’amuteerayo n’amazzi ag’okunaaba ng’eno bw’amutegekera ku k’okulya n’okusula. Omukyala olwamala okunaaba, teyalwa n’atereera ku mmeeza batere balye. Ne ddereeva teyalonzalonza n’atandika okumusaba omukwano guno ogw’ekiyita mu luggya. Omukyala naye teyamukaluubiriza mbeera era n’akkiririzaawo ekintu okwedomola.

Ekiro ekyo mbu ddereeva n’omukyala baasula mu ssanyu. Kale olw’okuba akaboozi kaabagendera butooke, ddereeva teyalwa n’asaba omukyala babeere bafumbo, ekintu naye kye yakkiriza.

Naye mbu lumu ddereeva yagenda okudda awaka, yasanga ennyumaba munyale, anti nga nkalu ekirako n’omuzikiti. Bwe yabuuza ku muliraano, nabo baamugamba nti kyali kyebonere; nti obwedda mukyala we waali, era tebannalaba ku mmotoka yonna esomba ebintu. Mbu naguno gujwa, ddereeva akyewuunya ekintu ekyatwala ebintu bye.

Kondakita w’emmotoka teyalwa n’amwokya ekibuuzo nti; “Owange ddereeva, omusambwa ogwo nagwo guwooma ng’omuntu?”

Olwo abasaabaze bonna ne baseka nnyindo yankolera. Awo omu ku basaabaze kwe kunyumya nti naye yali yeekwanira dda eggwalajjana erinyirira, mbu nga lisava erittulukusa n’abasajja endusu. Kale mbu bwe yalituusa ewuwe, kyamubuukako okulaba nga buli mmere gy’aliteekera ku mmeeza, agenda okudda nga ligimazeewo. Bw’atyo ye kwe kusalawo okulitwala mu kisenge kye litere lisasule byonna bye lyali  limuliddeko.

Mbu olwali okwesonseka obuliri, omwami yali asituka azikize ettaala, naye eggwala ne liwanvuya omukono gwalyo, era okutemya n’okuzibula ng’ettaala z’enju zonna zizikidde! Musajja wattu yatunula bijiijidde ng’embuzi ekaabira amalagala. Mbu yali akyali mu kwemotya, eggwala ne limubuuza nti; “Okyalinda ki? Nze mpulira nfaa…!

Nnende yenna ng’akyali mu katuubagiro n’okujugumira, eggwala lyamusika lwa mpaka yogaayoga nga bali butoola mu buliri. Mbu n’akaboozi yakanyumya lwa kifuba-ddembe. Naye mbu olwalaba nga g’abadde ayita amajjankunene, eby’okwerigomba abakazi gabakubya nkaaga, y’akakkana wamma ggwe empiki ne bazeesa bukwakku. Mbu wakati mu kaboozi akaali kagudde amakerenda, amataala gonna agaali gazikidde, gaayaka buto. Omwami okugenda okwetegereza omukazi gw’abadde yeebase naye, ng’afuuse kawanga ka mufu!

Kale bwe nnajjukirra emboozi ezo, nnatya nnyo, ne ndowooza nti osanga nange nnali mponye omusambwa gw’e Mombasa. Era enkeera bwe nnaddayo ku mulimu, omuwala teyali mubi yaleeta essente era n’akubako ne ku masimu amalala, n’atusiibula mu mirembe.

Ebibuuzo bya ssiniya ey’omukaaga byagenda okudda nga nnabiwuuta buva. Naye ku bubonero 22 bwe nnali nsabye Lugaba, nnafunako 20, era bwentyo mu ssomero lyonna nnali wakubiri.

Nnali nsuubidde okusanyuka ennyo nga bwe gwali mu ssiniya ey’okuna, naye essanyu lyesiba. Bo aba Tigers Club baasanyuka nnyo ne bansitula ne mu bbanga okuneetoolooza Club House yonna gyoli nti nze nnali nsinze mu ggwanga lyonna. Ne Walude eyali agenze emitala w’amayanja baabimutuusaako. Kale yagenda okudda ng’essanyu ly’alina lya mwoki wa gonja. Muli nange nnazinanga gunteese nga nninze lunaku lwe balinnangirira okwambuka akasozi k’abayivu.

Ettendekero lya Makerere teryalwa nalyo ne lifulumya olukalala lw’abayizi be lyali liyise. Era ku olwo nnatambuza bigere okuva e Bweyogerere okugenda e Makerere ndabe oba nga nange nnali mpitiddwa. Nnatuukira mu nsindikagano, ng’olukunkumuli lw’abayizi abaali beesimbye ng’amafumu g’Abasagala, nga n’abandi balwana basome ku mannya gaabwe. Nange ssaalwa ne mbeenyigamu okutuukira ddala ku lubaawo ne ntandiika okunoonya erinnya lyange.

Nnatuuyana ennyindo n’ebyoka ne binneggunda bwe nneekaliriza enkalala zonna nga naye erinnya lyange teririimu. Nnalowooza nti ku olwo nnali nkombye mu kya kkobe, era nnavaawo nga nzenna njugumira amagulu n’okutunula ebiriroliro, kata nfukumule n’amaziga. Naye nnasalawo nzireyo nneetegereze buto enkalala zino buto.

Bwe nnaddayo, nnasooka kulowooza nti era nnali nkwosekwose mu ga lumonde. Anti nnalaba erinnya eryefaanaanyiriza eryange. Bwe nekkaanya obulungi, nnakikakasa nti amannya gombi gaali gange. Amangu ago nnabuuka mu bbanga nga bbomu gwetulikiddeko, era ne nzirawo buto okulaba essomo lye bantimbyeko. Eby’amawulire tebaabinkombyako, naye nga bangonommoddeko ogw’obusomesa, era nga gavumenti y’egenda okunsasulira n’okundabirira. Era nga nnali wa kusula mu kisulo ky’abalenzi ekyayitibwanga Lumumba mu Makerere. Mu mutima gwange nneebaza Mukama, newankubadde nga nnali nkombye mu kya kkobe, naye wakiri ebiririra n’etawunya.

Bwe nnali nga nkyetegekera okuddamu nate emisomo gyange, nnawuubako olubu lw’ebigere e Mengo ku Tigers Club. Eyo nnasangayo bakyeruppe abaali bazze okundaba. Mbu bano baali baagala okukakasa bye baali basomyeko mu mawulire ga Tigers Club ebikwata ku mwana omukopi eyayise okugenda mu ttendekero lya gavumenti ekkulu. Era bonna nga bawambakatanye ne zikkamera, entambi ezikwata amaloboozi, n’obutabo, baatandika okumbuuza akana n’akataano ku bikwata ku bulamu bwange n’okusoma. Bakira nga banasula zikkamera n’okunkwata ku ntambi za ttivi ne leediyo awamu n’okuwandiika kumpi buli kye bandabako. Nange bwentyo ebibuuzo byabwe byonna nnabiwuuta buva, era ebikwata ku bulamu bwange byonna nnabibannyonnyola bulungi ne babiggwa ennyalwe.

Nange siwena nneefunirayo omu ku bakyala abazungu ne mmusaba endagiriro ye ey’omukutu ssemakutu kwe twali ab’okuwuliziganyanga bw’aliba azzeeyo e Bungereza. Naye teyali mubi n’agimpa nga bw’ankakasa nti kye nnali ntuuseeko baali bagenda okukibunyisa ku mikutu gy’amawulire egy’enjawulo mu nsi yonna. Mbu obujulizi bwange baali bagenda okububunyisa mu Buyonaani, Butuluuki, Girimaani, Bufalansa, Budaaki, Budeeni, Buswedi, ne mu mawanga amalala agali ku ssemazinga wa Bulaaya ne Amerika. Kale bwentyo nnabasiibula nga nzenna nkuba bulatti ng’omulwadde omubatize, era ssaalwa ne njolekera Nsambya okulaba ku Kalule.

E Nsambya, nnasanga taata wa Kalule ng’ali mu kukaaba twawa ng’entulege. Anti mbu muwala we eyali Omulokole lukulwe yali akamaze. Mbu waliwo essajja eryamulimbira eyo gye baabinukiranga amasejjere, nerigenda limutikka ettu. Ate teryakoma ku ekyo, naye lyamukwata ne ku kutu ne limukuba mu nju yaalyo mu bufumbo obwa kawundo kakubye eddinisa. Kale bw’atyo taata wa Kalule eyali yeesunze muwala we okutwalibwa embaga ey’empeta, yali akomye ku njokye. Era nnamusanga awalarira kawala ke akaggalanda nti;

“Ggwe kano ka Nantaba! Olabye ekivume mukulu wo ky’aleese mu nju muno? Kati ate naawe bw’onadda mu kusiika ebinyomo emisomo gyo n’ogiyiwa mu nnyanga, ssiririnnya kigere kyange mu maka go ne bweguba omulundi gumu! Bulijjo mbakuutira wano nti omwenge tebagulegako nga tegunnatuuka mu mpaawo! Kati munno wuuyo yeetemeddeko yekka ettaka. Naye Katonda nga bw’ali omulamu, omuwala oyo alyejjusa n’akomawo gye ndi ng’ali ku maviivi. Yeerabidde nti okwagala okuliira kwe kumubaazizza ejjaayu!”

Bwe nnawulira ebigambo ebyo, ssaatawaana kubuulira taata wa Kalule ku bikwata ku kuyita kwange okwambuka akasozi k’abayivu e Makerere. Era nnasiibula mu bwangu ne neeyongerayo.